Пайвастан ба таърихи илми ватанӣ як василаи муҳиме дар баробари усулу воситаҳои дигари таъсиррасон ба ҷаҳонбинии ҷавонони имрўза аст, ки онҳоро аз роҳи талқин аз тақлид ба ҳаракатҳои ифротиву тундрави сиёсиву динӣ берун мекашад ва барои ободкориву рушди ҷамъият сафарбар мекунад. Падидаҳои бузурги фарҳангӣ ва илмӣ ҳамонанд, ки оламшумул бошанд, онҳо сарҳадҳои сохтаро убур кунанд ва барои тамоми ҷаҳониён бе тафовут аз ирқу нажод ва забону тамоили сиёсӣ хидмат намоянд. Падидаи миллӣ ва дар айни замон ҷаҳоншумул будани илмро аз баррасии осори мутафаккироне чун Абубакри Розӣ, Абуалӣ ибни Сино ва Абурайҳони Берунӣ дарёфтан мумкин аст. Ин олимони мутабаҳҳир, ки дар бештари риштаҳои дониши замони худ осори пурарзиш офаридаанд, дур аз таассуби мазҳабиву минтақавӣ дар таблиғу интишори илм кўшидаанд ва дар ба вуҷуд овардани илми сатҳи ҷаҳонӣ ҳиссаи сазовор гузоштаанд. Осори ҷовидонаи илмии онон дар Шарқу Ғарб баҳои сазовор гирифта, дар донишгоҳҳои онҷо таълим дода шуда ба ҳамин васила дар тўли асрҳои зиёд барои пешрафт ва шукуфоии инсоният хидмати босазо расонидааст. Абурайҳон Муҳаммад ибн Аҳме́д ал-Берунӣ дар шаҳри Киёти Хоразм 4 октябри соли 973 таваллуд шуда баъди умри бобаракат ва пур аз фарозу нишеб 9 декабри соли 1048 дар шаҳри Ғазнии (Афғонистоин ҳозира) ин олами фониро падруд гуфтааст. Беруни мутафаккири бузурги тоҷику форс, ки асли решаи эронии хоразмӣ дорад, ў чандин асарҳои илмӣ оид ба таърих, ҷуғрофӣ, илми адаб (филология), нуҷум, илми ҳисоб, илми механика, геология ва минералогия, ва инчунин минералогия, фармакология (дорушиносӣ), илми омўзишҳои куҳӣ (геология) ва ғ. Офаридааст. Соли 2022-2023 тибқи қарори ЮНЕСКО дунёи мутамаддин ҷашни бузургдошти 1050 солагии Абурайҳони Беруниро ботантана қайд мекунад.

Дар ин мақола тасвири пайдоиш, бузургдошти ҷашни Наврўз дар Эрони бостон ва даврони ислом, инчунин, аҳамияти масъалаи соли қабиса (високосный год) аз нигоҳи Берунӣ ба таври мухтасар баррасӣ карда мешавад. Абурайҳони Берунӣ аз ин мавқеъ осори илмии худро бо истифодаи фаровон аз тамоми манбаъҳои дастраси замони худ, ки аз юнониву сириёнӣ ва баъдан ҳиндӣ ба арабӣ гардонида шудаанд, таълиф кардааст. Дар «ал-Осор ал-боқия»-яке аз асарҳои беназири Абурайҳони Берунӣ, ки аз ифтихороти беназири фарҳангии мардумони тоҷику эронӣ ба шумор меравад, дар кулл ба илми гоҳшиносӣ (хронология) ихтисос дорад, дар бораи тақвиму иду айёми мардумони олам аз даврони қадим то замони муаллиф сухан меравад. Тарзе, ки муҳаққиқи ин асари Берунӣ Акбари Доносиришт қайд мекунад: «Пеш аз Берунӣ ин масоил (ки мавриди баҳси «ал-Осор ал-боқия» аст – А.Ҳ.) ба таври пароканда дар кутуби таворих ва дафотири нуҷумӣ навиштаҳои мазҳабии милал мавҷуд буда ва ҷамъоварии ин иттилоот ва диққату иҷтиҳод дар онҳо ва санҷидани ин ақвол бо миқёсҳои таърихӣ ва аҳёнан бо мизонҳои илмӣ ва сурати ваҳдонӣ бахшидан ба ин баҳсхо кори мардест, ки ҷаҳони фартут монанди ўро дар кўшишу ҳуши худодод ва эътиқод ба ҳақиқат камтар дидааст».

Маълумоте, ки муҳаққиқон аз «ал-Осор ал-боқия» ба даст меоранд, воқеан назирашон дар навиштаҳои дигарон нест ва қисме аз манбаъҳо, ки мавриди истифодаи Абурайҳон буда имрўз аз миён рафтааст. Барои таъкиди аҳамияти китоби мазкури Абурайҳон Берунӣ муҳаққиқи эронӣ чунин менигорад: «…мо эрониён (тоҷикон) аз Берунӣ сипосгузорем, ки нагузошт маълумоти бисёр арзанда дар бораи аъёду айём ва таворихи марбут ба Эрон фаромуш шавад ва агар кори ў набуд ин қисматҳо низ аз хотирҳо мерафт».

Дар интихоби манбаъҳо эҳтиёткории зиёд намудани Абурайҳони Берунӣ ва сараро аз носара ҷудо кардани ў аз ин навиштаҳои ў ошкор мегардад. Ба таври мисол, дар тасвири гоҳшиносии тоҷикону эрониён Берунӣ ба худи сарчашмаҳои зардўштиён муроҷиа мекунад: «Яксара он чиро, ки дар зичҳо нигоштаанд, канор мегузорем, зеро нависандагони ин дафотирро таваҷҷуҳ ва инояте ба ин айём набуда ва дар аксари ин кутуб ба нақл аз нусхаҳои фосид, ки бештари онҳо сохтагӣ аст, кифоят шуда. Ва ман он чиро, ки аз ноҳияи худи зардуштиён ба даст овардаам, ки барои эътиқоди динӣ таваҷҷуҳи хос ва инояти махсус ба ин рўзҳо доштаанд, дар ин ҷо нақл мекунам. Дар кутуби Родвайҳ ибни Шоҳвайҳ ва Хуршед ибни Зиёр – мубади Исфаҳон ва Муҳаммад ибни Баҳром матолибе дар ин баҳс ёфтам, ки маро аз дигар мароҷеъ бениёз карда ва онҳоро дар ин ҷо бозгў мекунам».

Абурайҳони Берунӣ дар «ал-Осору-л-боқия» ба ҷашни Наврўз бобҳои муфассале бахшидааст ва баргузории ин ҷашнҳоро назди эрониён, суғдиён ва хоразмиён ба тарзи алоҳида баён ва баррасӣ кардааст. Ин мутафаккири бузург бо ҷузъиёти ҳайратовар ва бо равиши илмии хоси худ ба мавзўи Наврўз мепардозад ва ҳар нуктаро дар ин баҳс бо далелҳои устувор асоснок мекунад. Аз ҷумла: «Эрониён вақте ки солҳои худро кабиса мекарданд, фаслҳои чаҳоргонаро бо моҳҳои худ аломат мегузоштанд. Ва фарвардинмоҳ аввали тобистон ва тирмоҳ аввали поиз ва меҳрмоҳ аввали зимистон ва даймоҳ аввали баҳор буд.

Бархе аз ин айём марбут ба умури дунявӣ аст ва порае марбут ба умури динӣ. Аммо умури дунявӣ идҳои муқаддасе аст ва рўзҳои бузург, ки подшоҳону бузургони дин онҳоро вазъ карда, то муҷиби шодмониву фараҳ ба василаи касби ҳамду сано ва дўстиву дуои хайри мардум шаванд. Ва барои тудаи мардум русуме қарор доданд, ки онон низ битавонанд дар чунин суруре ширкат кунанд ва тоату хизматгузории худро нисбат ба подшоҳон изҳор кунанд. Ва ин рўзҳо яке аз сабабҳоест, ки тангии рўзии фуқароро ба як зиндагонии фарох мубаддал месозад ва орзуҳои ниёзмандонро бароварда месозад ва ононро, ки наздик ба ҳалок расида ва дар гирдоби бало афтодаанд, раҳоӣ мебахшад. Аммо айёми диниро диноварон ва шоирони онон аз пешвоёни мазҳабӣ ва фақеҳону диндорон вазъ карданд ва мақсуд аз вазъи ин айём ва анҷоми суннатҳои он низ монанди мақсуд ва ғоят аз вазъи рўзҳои марбут ба умури дунявӣ буд, ҷуз ин, ки дар ин рўзҳо аҷру савоби ухравӣ низ мадди назар буд».

Дар ҷавоб ба андешаи муғризонаи баъзе аз ҳамватанони мо, ки ҷашни Наврўзро бо тамаддуни ислом муқобил мегузоранд, инҷо чанд мисол мезанем. Абурайҳони Берунӣ тазаккур медиҳад, ки суннатҳову оинҳои муайян барои ин айём вазъ карда буданд, ки аз пешиниён ба мерос расида ва онҳоро табарруку хуҷаста медонистанд. Сипас ба зикри моҳҳои эрониён ва идҳое, ки дар ҳар кадом моҳ ҷашн гирифта мешаванд, пардохта, аз Фарварвардин ва Наврўз сухан оғоз мекунад. Ба андешаи Берунӣ ҷашни Наврўз ҳам дар назди яҳудиён ва ҳам дар назди мусулмонон азиз буд.

Абурайҳон Берунӣ қиссаҳои зиёдро, ки ба пайдоиши Наврўз дар замони Ҷамшед ва оинҳои наврўзӣ алоқамандӣ доранд, баён менамояд. Аз ҷумла, оид ба пайдоиши суннати сабзондани гандум, ки имрўз дар байни мардуми мо ривоҷи тамом дорад, Абурайҳони Берунӣ дар ин робита ривояти зеринро меорад: «…Иблиси лаин баракатро аз мардум бурда буд, ба андозае, ки ҳар чи аз хўрданиву ошомиданӣ тановул мекарданд, аз таому шароб сер намешуданд. Ва низ бодро намегузошт бивазад, ки сабаби рўидани набототу дарахтон шавад ва наздик буд, ки дунё нобуд гардад. Пас Ҷамшед ба амри Худованд ва роҳнамоии Ў ба қасди манзили иблис ва пайравони ў ба сўи ҷануб шуд ва дер гоҳе дар он ҷо бимонд, то ин ки ин мушкилро бартараф намуд. Он гоҳ мардум аз нав ба ҳолати эътидол ва баракату фаровонӣ расиданд ва аз бало раҳоӣ ёфтанд. Ҷамшед дар ин ҳангом ба дунё бозгашт ва дар чунин рўзе монанди офтоби тобон шуд ва нур аз ў метофт. Ва мардум аз тулуи ду офтоб дар як рўз шигифт намуданд. Ва дар ин рўз ҳар чўбе, ки хушк шуда буд, сабз шуд ва мардум гуфтанд: «Рўзи нав». Ва ҳар шахс аз роҳи табаррук ба ин рўз дар таште ҷав кошт. Сипас ин расм дар эрониён пойдор монд, ки рўзи Наврўз дар канори хона ҳафт навъ аз ғалла дар ҳафт табақ бикоранд ва аз рўидани ин ғаллаҳо хубиву бадии зироат ва ҳосил дар ин солро муайян кунанд». Бояд зикр намуд, ки ин расми хуби сабзонидани ҳафт навъ аз ғалла пеш аз фарорасидани Наврўз то ҳанўз ҳам дар минтақаҳои кўҳистони тоҷик зинда аст.

Чун дар ин мақола мо имкони гунҷондани тамоми он чиро, ки Берунӣ дар бораи Наврўз менависад, надорем, бо овардани масъалаи марбут ба мавзўи хироҷи наврўзӣ, ки дар қадим подшоҳон аз раият меситондаанд, баррасии Наврўзро дар «ал-Осору-л-боқия» хулоса мекунем. Ин мисол аз ҷамъоварии хироҷи наврўзӣ дар замони Аббосиён аст. Дар он замон ҳокимони мусулмон аз гоҳшиносии эронӣ дур шуда буданд, шумори рўзҳоро бо ниёзмандии онҳо ба кабисаро дуруст тасаввур намекарданд, дар вақти мувофиқ ҷашн нагирифтани он ва ҷамъоварии нодурусти хироҷ мухолифати мардумро ба вуҷуд меовард. Нақл аз забони Берунӣ чунин аст:

Мутаваккили Аббосӣ дар шикоргоҳи худ машғули гардиш буд, ногоҳ ба киштзоре расид, ки ҳанўз хўшаҳои он нарасида буд ва мавқеи дарав нашуда буд. Ва гуфт: Убайдулло ибни Яҳё (вазири халифа А.Ҳ.) аз ман иҷоза хост, ки аз мардум молиёт ва хироҷ биситонад, бо он ки ҳанўз ҳосил ба даст наёмада ва ғалла сабз аст ва мардум аз куҷо биёваранд, ки то ба мо хироҷ диҳанд. Дар посух арза доштанд, ки ин кор зиёнҳои фаровон ба мардум ворид сохта ва раоё матои дастранҷи худро пешфурўш менамоянд, то хироҷи девонро бипардозанд. Ва дастае ҳам чун аз пардохти молиёт нотавон ҳастанд, аз ватани модарзоди худ кўч мекунанд ва мардум аз ин кор бисёр шикоятҳо доранд.

Мутаваккил гуфт: Оё ин кор дар аҳди ман шуд, ё пеш аз ман ҳам буд? Гуфтанд, ки ин кор аз одатҳои подшоҳони Эрон аст, ки дар аввалҳои Наврўз аз раоёи худ хироҷ меситонанд ва подшоҳони Эрон дар ин кор пешрав ва сармашқи мулуки араб шуданд.

Мутаваккил чун ин посухро шунид, бифармуд, то мубадро ҳозир карданд ва ба мубад гуфт, ки дар ин масъала бисёр гуфтугў шудааст, ман ҳам наметавонам аз русуму одоти подшоҳони Эрон по берун ниҳам. Ва бо он ки подшоҳони Эрон мардуми боотифа ва раиятпарвар буданд ва ба адл машҳури ҷаҳониён ва ҳамвора дар кори мардум назар доштанд, чаро дар аввали Наврўз, ки ҳанўз хирман ба даст наёмада, аз раияти худ хироҷ мегирифтанд?

Мубад арза дошт: Ҳарчанд подшоҳони Эрон ҳангоми Наврўз аз раият хироҷ мехостанд, вале Наврўз ҳангоме фаро мерасид, ки ҳосилот ба даст омада буд.

Мутаваккил гуфт: Чи тавр чунин чизе нишон дорад? Мубад чигунагии солҳо ва шумори рўзҳоро бо ниёзмандии онҳо ба кабиса барои Мутаваккил баён кард. Ва гуфт: Эрониҳо ҳамвора солро кабиса мекарданд ва чун дини ислом омад ва салтанати моро аз миён бурд, кабиса аз байн рафт. Ва ин аҳамият надодан ба кабиса аст, ки сабаби зиёни мардум шудааст.

Ва деҳқонон дар аҳди Ҳишом ибни Абдулмалик дар назди Холиди Қасрӣ ҷамъ шуданд ва барои ў шарҳ доданд, ки саҳлангорӣ дар амри кабиса боиси зиёнҳои бисёр шуда ва аз ў дархост карданд, ки як моҳ Наврўзро ба таъхир андозад. Холиди Қасрӣ аз баровардани ҳоҷати деҳқонон шона тиҳӣ кард ва ин хабарро ба Ҳишом ибни Абдулмалики Умавӣ навишт.

Ҳишом посух дод, ки ман метарсам ин кор дар шумори насӣ бошад, ки Худованди таоло фармуда : «Насӣ – зиёдат дар куфр аст».

Ва чун рўзгори Ҳорунаррашид расид, низ мардум ба даргоҳи Яҳё ибни Холид ибни Бармак ҷамъ шуданд ва аз ў дархост карданд, ки ду моҳ Наврўзро ақиб биандозад. Ва Яҳё тасмим гирифт, ки ҳоҷати эшонро бароварад, вале душманони Бармакӣ суиқасде ташкил доданд ва гуфтанд, ки «Яҳё барои маҷусият, ки кеши падаронаш буда, таассуб харҷ медиҳад». Ин буд, ки Яҳё низ аз ин кор сарфи назар кард ва ҳамин тавр амри кабиса бимонд.

Пас аз он, ки суханони мубад тамом шуд, Мутаваккид Иброҳим ибни Аббоси Сулиро ба дарбор даъват кард ва ўро амр намуд бо мубад дар бораи Наврўз ҳамроҳӣ кунад ва рўзҳоро бишуморад ва қонуни тағйирнопазире вазъ намояд. Ва аз тарафи Мутаваккил ба ҳамаи шаҳрҳо бинависад, ки Наврўзро таъхир биандозанд.

Ва чун Иброҳим ибни Аббоси Сулӣ бо мубад нишастанд ва ҳисоб намуданд ва бар ин азм шуданд, ки Наврўзро ба ҳафдаҳум биандозанд. Ва Мутаваккил низ ин раъйро писандид ва ба офоқу атрофи кишвар номаҳо навиштанд, ки ҳокимон низ чунин кунанд. Ва ин воқеа дар муҳаррами дусаду чилу сеи ҳиҷрӣ буд.

Абурайҳони Берунӣ дар баёни чигунагии кабиса кардан, мавзўи насӣ ва баёни маънои он назди арабҳои даврони ҷоҳилият маълумоти фаровони илмии таърихии муфид, чунон, ки ба навиштаҳои ин мутафаккири бузург хос аст, тақдим медорад.

Муайян кардани соли қубиса ва ба низом овардани тақвим аз вазифаҳои муҳими илми гоҳшиносӣ (календар) ба ҳисоб меравад. Барои муайян намудани аҳамияти чунин гузориши Абурайҳони Берунӣ ва муқоиса бо замони нав чунин маълумот меорем. 1 январи соли 45 пеш аз милод диктатори Рум Гай Юлий Сезар тақвимеро, ки дар Рум астрономҳои Искандария бо роҳбарии Сосигенес таҳия карда буданд, ҷорӣ намуд, ки ба он асос ёфтааст, ки соли астрономӣ тақрибан ба 365,25 рӯз (365 рӯзу 6 соат) баробар аст. Ин тақвими Ҷулианӣ номида шуд. Он бо мақсади баробар кардани муҳлати шашсоата соли кабиса чорй карда шуд. Се сол ҳамчун 365 рӯз ҳисоб карда мешуд ва дар ҳар сол дар моҳи феврал як рӯзи иловагӣ (29 феврал) ба чор маротиба илова карда мешуд. Қайсар пас аз ду соли ҷорӣ шудани тақвими нав кушта шуд, соли дуюми кабиса пас аз марги ӯ оғоз ёфт. Шояд ин далелро мефаҳмонад, ки коҳинон, ки барои кори тақвим масъул буданд, принсипи ҷорӣ кардани як рӯзи иловагӣ дар ҳар соли чорумро нафаҳмиданд ва ба ҷои он ҳар се сол як рӯзи иловагӣ дар моҳи феврал ҷорӣ карданд (фарз карда мешавад, ки онҳо аз соли пеш аз соли кабиса чорум хисоб карда шуд). Дар тӯли 36 сол пас аз қайсар, ҳар як соли сеюм як соли кабиса буд ва танҳо пас аз он император Август пайдарпайии дурусти солҳои кабисаро барқарор кард (ва инчунин чанд соли кабисаи минбаъдаро барои бартараф кардани тағироти ҷамъшуда бекор кард).

Барои ҷуброни хатои ҷамъшуда ва пешгирӣ кардани чунин тағирот дар оянда, дар соли 1582, Папа Григорий XIII тақвимро ислоҳ кард. Барои он ки соли миёнаи тақвимӣ ба соли офтобӣ беҳтар мутобиқ карда шавад, қарор дода шуд, ки қоидаи соли кабиса тағйир дода шавад. Мисли пештара, соли кабиса вуҷуд дошт, ки шумораи он чанд ба чор аст, аммо барои онҳое, ки ба 100 баробар буданд, истисно карда шуд. Чунин солҳо танҳо вақте ки онҳо ба 400 тақсим мешаванд, солҳои кабиса буданд. Ба ин ҳисоб солҳои охири асрҳое, ки бо ду сифр ба охир мерасанд, дар се маврид аз чор маврид солҳои кабиса нестанд. Ҳамин тавр, солҳои 1700, 1800 ва 1900 солҳои кабиса нестанд, зеро онҳо чандкаратаи 100 мебошанд ва на ба 400. Солҳои 1600 ва 2000 солҳои кабиса мебошанд, зеро онҳо ба 400 баробар мебошанд. Солҳои 2100, 2200 ва 2300 соли кабиса нест. Дар солҳои кабиса як рӯзи иловагӣ ҷорӣ карда мешавад – 29 феврал. Соли кабиса 2020 буд, соли қабисаи оянда 2024 хоҳад буд.

Хонандагони тоҷику тоҷикистонӣ, албатта, бо чопи русӣ дар Тошканд ва чопи тоҷикӣ дар Душанбе анҷом додашудаи «Осор-ул-боқия» ошноӣ доранд,[10] вале ба андешаи ин ҷониб бисёр кори шоиста аст, ки ҳар чи Абурайҳони Берунӣ дар «ал-Осору-л-боқия» ва дигар асарҳои тақвимиву ситорашиносӣ дар бораи Наврўз нигоштааст, аз ин асарҳо берун оварда шаванд ва дар шакли китоби алоҳида бо номи «Наврўзномаи Берунӣ» интишор ёбад.

Мероси фарҳангиву илмии замони гузашта дар бойгонии халқи тоҷик ва дигар мардуми эронасли замони ҳозира хеле ғанӣ аст ва зарур аст, ки ҳарчи тезтар ин мерос мавриди омўзиши амиқ ва ҳаматарафа қарор гирифта шавад то насли имрўза аз ин осор огоҳии бештар дошта бошад ва бо ин осор ифтихори миллӣ дошта бошад. Бояд иқрор кард, ки пайвастан ба таърихи илми ватанӣ як василаи муҳиме аст, ки дар баробари усулу воситаҳои дигари таъсиррасон ҷаҳонбинии ҷавонони имрўзаро васеъ намуда онҳоро аз тақлид ба ҳаракатҳои тунрави динӣ берун мекашад ва барои ободкориву рушди ҷамъият сафарбар мекунад.

Аҳмад Ҳоҷиев – н.и.ф., ходими пешбари илмии Маркази синошиносии

Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинов

“Ту-каз меҳнати дигарон беғамӣ,

Нашояд, ки номат ниҳанд одамӣ”.

Яъне комилан тазоди таълимоти башардустӣ – гуманистӣ ҳастанд. Ин аст яке аз нишонаҳои дегуманизатсия яъне берун рафтан аз шоҳроҳи одамият... Дақиқан ҳоло сухан дар бораи таффакури академӣ сабки таҳқиқии академӣ меравад. Нишонаи аввали таффакури академӣ дар таҳқиқ дар маърӯза бояд ақидаву мавзуъе, ки пешниҳод мешавад, бо бурҳону далелҳои мустаҳкам ироа шавад. Нишонаи дигари муҳими таффакури академӣ, ки хоси танҳо илму академия нест, бояд дар мафкурраи миллӣ ба ҳайси як равиши урфиу табиӣ варзида шавад, оддӣ ва ҳамарўза шавад, ин омухта кардани таффакур бо мақулаҳои илмӣ аст, ки “таффакури мақулавӣ”- “категоралное мыщление” ном ин гунаи таффакур он аст , ки ҷараёни фикр таҳлил на ба воситаи калимаҳои оддӣ, урфи сурат мегирад, балки ба воситаи мақуллаҳо ҷараён меёбад. Инро дар таффакури миллӣ татбиқ кардан бешубҳа мушкили мушкил аст, заҳматҳои зиёд мехоҳад, аммо зарур аст, зеро дар ҷаҳони имрӯза агар таффакури миллӣ дар ин сатҳ бошад, миллат на танҳо қафо мемонад балки пайваста ба доми найрангу фиребҳои пай дар пайи ҷаҳондорони муосир меафтад.

Устод Соҳиб Табаров мутахассиси тасаввуф набуданд. Мавсуф зарур донистаанд барои равшан кардани саргузашти Садриддин Айнӣ риштаи мафкураи авлодашонро пайдо кунанд. Ин зарурат бо сабаби дар ному насаби устод Айнӣ мавҷуд будани унвони Хоҷа ба миён меояд. Дар ин чанд саҳифаи мухтасар, ки унвонаш “ Интишори тариқати кубравия” мебошад, Соҳиб Табаров як шиносномаи бисёр муъҷас, саропо ҳуҷҷат ва далел, хронологияи дақиқ, маълумоти равшан ( боз ҳам мухтасар) додааст. Боз ҳам қайд шавад, ки Соҳиб Табаров на мутахассиси фалсафа ва на тасаффуф аст. Мавзуи тадқиқоташ ҳам на ин асту на он. Мавзуъ дақиқ кардани саргузашти Садриддин Айнӣ аст. Он чи ки дар бораи кубравияву тассавуф дар байни аҳли Бухоро аз қадим то ҳануз маълуму машҳур аст, ин аст ки бухориён ( ба маънии ҳама тоҷикзабонони Аморати Бухоро) пайравони Имом Абў Ҳанифа ҳастанд, дар тариқат, дар маслаки Баҳоввадини нақшбанд мебошанд. Ҳамин ҳаҷми шиносоиву донишро дар бораи аҳли Бухоро ҳоло ҳам чӣ дар таффакури мардум, чӣ дар адабиёти тарғибиву оммавӣ ( хусусан адабиёте ки дар Бухоро, Самарқанд, Тошканд нашр мешавад) мушоҳида мекунем.

Таффакури академӣ, сабки таҳқиқи академӣ тақозо кардааст, ки Соҳиб Табаров дар нуҳ саҳифаи фишурда оғоз аз Абулҳасан Алӣ- Ал Харақонӣ (954-1034) то Саид Баҳоввадини ан- Нақшбанд ( 717-791 ҳиҷрӣ – 1318 -1389 мелодӣ) маълумот меорад. Ҳамин нуқта ҳам қайд карданист, ки дар аксари тадқиқоти мавзуъҳои таърихӣ хоҳ адабиёт, хоҳ фалсафа ва хоҳ таърих мушоҳида мекунем, ки хронологияи ҳиҷрӣ оварда мешавад, ки барои оммаи васеъ мушкил эҷод мекунад, чунки тасаввури рушан дар ҷараёни омўзиш хираву сактадор мешавад. Дар ҳамин таҳқиқот Соҳиб Табаров қариб ҳама ҷо агар зарурати овардани таърих бошад ҳам, гунаи ҳиҷрӣ ҳам мусовии мелодиро меорад. Аз ҳамин пора овардани ин қисматҳоро зарур донистем, ки барои оммаи васеъ шояд даркор шавад.

(Ҳангоме ки Наҷмиддини Кубро (540-618 ҳиҷрӣ – 1145 -3 июли 1221) дар Миср таълим гирифта, ба ватани худ- ба Хоразм бармегардад ва дар он ҷо баҳри ташвиқи ғояҳои хеш хонакоҳ месозад, ба воситаи таълимот ва асарҳои худ, аз ҷумла “Сифат-ул- адаб”-и форсиаш, ба тариқати кубравия асос мегузорад. Наҷмиддини Кубро яке аз аввалинҳо шуда сўфиҳои машҳур Маҷдудин ал-Бағдодӣ ( қатлаш соли 1219), падари Ҷалолиддини Румӣ- Султон Валад, шайх Фариддадини Аттор ( вафоташ соли 1225), бисёр дигаронро таълим медиҳад ва тадриҷан тариқати худро ба рушду камолот мерасонад).

“Аз шохаи ҳуросонии фирқаи ҳамадония боз равияи нурбахшия, ки тамоил ба мазҳаби шиа дошт, ба вуҷуд омад. Асоси равияи нурбахшияиро Муҳаммадд бини Абдуллоҳ, ки Нурбахш лақаб дошт ва дар соли 869 ҳиҷрӣ (1464 мелодӣ) вафот намуда буд, гузошт.

Дар Мовароунаҳр тариқияти нақшбандия аз асри 12 сар карда мақоми калонро пайдо мекунад. Роҳбари маънавӣ ва сарвари асосии тариқати нақшбандия Абдухолиқ бини Абдуҷаллил- Ал Ғиждувонӣ (вафоташ соли 575 ҳиҷрӣ – 1179 - 80 мелодӣ буд) ба шумор рафта, чун яке аз асосгузорону назариячиёни тариқати дарвешияи хоҷагон, ки хоҷагони Соктаре ба он муталлеъ буданд, дар сарзамини Бухоро ном бароварда буд. Дар зери таъсири ақидаҳои Абдухолиқ Ал- Ғиждувонӣ Орифи Ривгарӣ ( вафоташ 677 ҳиҷрӣ- 1259 мелодӣ), Маҳмуд Анҷири Фағнавӣ (вафоташ соли 705 ё 721 ҳиҷрӣ- 1306 ё 1321 мелодӣ), Муҳаммад Бобо ас- Саммосӣ ( вафоташ 740 ё 755 ҳиҷрӣ -1340ё1354 мелодӣ, Хоҷа Баҳоуддини Нақшбанд (1318-1389), Хоҷа Муҳаммади Порсо (вафоташ 822 ҳиҷрӣ 1419 мелодӣ), ва дигарон ғояву ақидаҳои тасаввуфиву дарвешии хоҷгонро ба шакл дароварда буданд.

Саҳифаҳои 142. 162, ки бо унвони “ Вабо дар Аморати Бухоро” омадааст, дар асл як асари фоҷиавор номидан мумкин аст. Дар ин боб устоди бузургвор ба қавли худашон 12 сола ҳастанд, аммо Соҳиб Табаров бо ҳуҷатҳо, дақиқ исбот кардааст, ки ҳақиқатан 14- сола будаанд. Ин соли 1889 аст. Солест, ки шаҳри Бухоро ва умуман аморату атрофу акнофи онро вабо фаро гирифта буд. Дар ин сол бародари калонаш Саид Муродхоҷа вафот мекунад. Ба қавли Устод Садриддин Айнӣ “Мо аз падар 4 нафар мондем! Акаам Муҳиддинхоҷа ном дошта аз ман 8 сол калон буд. Ман 11-12 сола будам ( Соҳиб Табаров исбот кардааст, ки на 12 сола, балки 14 сола будааст, додари калонам Сироҷиддин ном дошта, 9 сола буд. Додари хурдиам Киромиддин ном дошта, 4- сола буд.

Тасаввур кардан сахт вазнин ва дарднок аст, ки устоди бузургвор болои сари 3 бародар ва модар ки мубталои вабо буданд, нигоҳубини онҳоро анҷом медод.Тафсилоти мурғҳои хонаашонро кушта, ба беморон шурбо пухтану дигар давутозҳои устод Садриддин Айнӣ воқеан ҳар инсонро ба риққат меорад. Ин соли 1889 -1890 солест, ки устод натавонист дар мадраса таҳсили худро идома бидиҳад.

Дар ҳар сурат 3 бародарро ба по хезонд, ҷуворизори падараш кишткардаро нигоҳубин мекард, ҷувориҳоро дона мекард, дигар шикасту рехти рузгорро анҷом медод ва ҳамин сол буд, ки модараш ҳам вафот кард. Ҳамин соли 1889 якбора аз падару модар маҳрум мешавад ва ин байте ки аз падараш дар ёд дошт, ҳамеша такрор мекард!

Эй фаромушӣ куҷоӣ то ба фарёдам расӣ?

Боз андўҳи дили ғампарварам омад ба ёд.

Хондани тафсилоте, ки як кӯдаки 14- сола ҳосили ҷувориашро, ки 15 ман шудааст ва ба 150 танга мефурушад ва 125 тангаро дар баҳои қарзи гуру кафани падараш ба Юлдошбой мепардозад, вижагиҳои иқомати нависанда дар Аморати Бухоро маҳсуб мешавад.

Ин боби китоб тафсилотеро, ки Соҳиб Табаров ҳам аз осори худи устод Садриддин Айни ва ҳам аз манобеи дигар таҳия кардааст, нуқта ба нуқта ҷо ба ҷо мегузорад. Дар баробари мусаннаду дақиқ таҳия шудани рузгори устоди бузургвор дар солҳои 1889-1890 муҳитеро на ба сабки бадеӣ, балки ба сабки академӣ тасвир мекунад, ки комилан муҳити берабти низоми сиёсӣ бешафқатӣ, бераҳмӣ, мавҷуд набудани камтарин нишонаҳои инсониятро, хоҳ ноҳоҳ равшану сареҳ мебинем. Ин як ҳақиқати талхи таърихи миллати тоҷик аст, лавҳаи равшан, мусаннад инкорнашудани ин боби китоб сахт бераҳмона руйирост ба хонанда ҳушдор медиҳад, ки вақте дар бораи инсондўстиву муъмин бародари муъмин сухан мегўем, бояд оҳиста бошем.

Чанд нуктае ки хоси таффакуру таҳқиқи академӣ аст ва ин сифатҳоро танҳо дар фаъолияти шодравон Соҳиб Табаров мушоҳида кардем, барои олимони ҷавон зарурати омухтан ва пайравӣ кардан дорад.

Яке ин аст, ки устод одате доштад, ба падидаҳои чашмрас, арзандаи адабиёти бадеи филфавр арзи ақида мекард. То ин ки ин асарҳоро дар мақолаҳояш ба таҳқиқ бигирад, ба номи ин нависандагону шоирон мактуб менавишт. Гумон мекунам дар ҳаёти адабии тоҷикон (ба истиснои мактуби устод Садриддин ба Пулод Толис) ва хусусан дар ин шакли систематикӣ, ки хоси Соҳиб Табаров буд, ин падидаи нотакрор аст. Ман шояд синфҳои 7-8 мехондам ва китобе мутолиа мекардам, ки ба гумонам муқоваи сахти зард дошт. Унвонаш дақиқ дар ёдам нест. Ҳаҷмаш аз чорсад саҳифа шояд зиёд буд ва номаш чизе ба мисли Адабиёти саветии тоҷик “.....?” бошад. Афсус ин китоб аз китобхонаи падарам гум шуд ва чанд дафъа суроғ кардаму наёфтам. Сухан дар бораи сабки таҳқиқи устод Табаров аст, - дар ин китоб хусусан мақолаҳои Соҳиб Табаров ва Ғаффор Мирзо хотирмон буданд. Он чи ки дақиқан гуфта метавонам, ин аст, ки Соҳиб Табаров дар ин мақолаҳо вақте дар бораи шоирону нависандагони номдори он рўзгор изҳори андеша мекунад, сахт беҳрамона ва руйи рост аст. Агар тассавуроти он давраамро таҳрир ҳам кунам, дар ҳар сурат ин ҳақиқатро ҳама медонанд, ки таҳлилу танқиди Соҳиб Табаров бе руву риё буд ва то охири умраш ҳамин гуна монд. Инро ҳам қайд кардан шояд як манфиате дошта бошад, ки аз адибони насли мо ва насли пештар аз мо чандин бор шунидем, ки аз танқидҳои Табаров гила мекарданд ва боз ҳам шунидем, ки аз ин танқидҳо фоида карданд.

Таҳқиқи илмӣ аслан бештар ба кори занбури асал шабоҳат дорад. Дар муқоиса ба эҷоди бадеӣ, ки бештар ба ҷушидани чашма, як тулуи ғайри интизор, пайдо кардани як хирвори кучак ё бузургтар монанд аст, заҳмати эҷодӣ гунаи дигар аст. Заҳмати таҳқиқ ба монанди заҳмати занбури асал, ки занбуршиносон ҳануз аҷоиботу муъҷизаи кори ин махлуқи шарифро то охир нашинохтаанд, резакорӣ аст .Чи резакорие, як машақати бе танаффус реза-реза пора-пора, ранг-ранг, ки ҳамаи ин агар муҳаққиқ таффакури таҳлилии паурқудрат надошта бошад, ба як низоми арзанда оварданаш мушкил аст. Намунаи натиҷаи бомувафақияти чунин фаъолият ҳамин зиндагиномаи “Садриддин Айнӣ (1875-1899)” аст.

Мукотибаи устод Соҳиб Табаров бо адибони муосираш ҳатман имруз ва дар оянда як ҳуҷҷати дақиқи илмӣ барои шинохтани вазъи тафаккури миллӣ, таҳаввули таффакури миллӣ аст.

Ҳарчи аз китобхонаву дастнависҳои Соҳиб Табаров боқи мондааст хушбахтона ба Муъминобод бурда ,як чизе ма монанди осорхона ташкил кардаанд ки иқдоми таҳсин гуфтанист. Дар ин осорхона нусхаи шахсии “ Фарҳангӣ забони тоҷикӣ” –и устод нигаҳдорӣ мешавад.Дар ҳошияи ин фарҳанг ба дасти устод Соҳиб Табаров садҳо шояд ҳазорҳо калимае илова шудааст, ки дар ин фарҳанг наомадаанд.Академи албатта ба умеди ин ки дар нашрҳои минбаъда ин фаъолияти луғатшиносиаш ба кор хоҳад омад онҳоро нигоштааст. Маълум аст, ки ҳар як вожа муҳақиқро ба суроғи чандин фарҳангҳову луғтномаҳо бурдааст.

Ман шахсан бо устод Табаров шинос набудам, аммо дар байни насли мо Соҳиб Табаров ҳамеша мисоли як шахсияти ривоятӣ буд. Дар тассавури мо як олиме буд ки ҳамеша дар гирдбоду ҷинбодҳои моҷароҳои хурду бузург, аз он ёдоштҳое ки акнун мешунавем ва пораҳое ки худи устод навиштаанд натиҷа мегирем, ки ҳамеша дар мавқеи муқовимат будааст. Як ятими парвардаи ятимхонаҳои шуравӣ ва он ҳам ятими маъюб дар вуҷуди хештан дар таффакури хештан бо муҳаббатте ба Ватанаш, адабиёташ, миллаташ зистааст, заҳмат кашидааст,ки мондагор аст намунаи пайравӣ ҳаст. Ҳақиқатан ҳам “Сахт мегирад ҷаҳон бар мардумони сахткуш”. Як ҷавоне, ки ба майдони адабиёт бо шуру шавқи бе мисл ворид мешавад ва аз шунидам бо дастгирии устоди бузургвор аломаи азизи миллат Садриддин Айнӣ бо унвони номзади илм дар сисолагӣ ба дараҷаи Аъзои корреспанденти Академияи илмҳои Тоҷикистон мерасад, тули умраш ҳамеша мавриди ҳуҷуму моҷароҳои зиёд ба сар мебарад.