Дар Кумитаи иҷроияи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ҷаласаи Гурӯҳи корӣ оид ба коркарди лоиҳаи Барномаи байнидавлатии таҳқиқоти бунёдии кишварҳои узви ИДМ баргузор гардид (ш.Минск – 24 май соли 2023)
Таҳқиқоти бунёдӣ дар соҳаи илмҳои табиатшиносӣ ва техникӣ шарти асосии рушди илми амалӣ, омода кардани заминаи донишҳои нав, ғояҳои навоварона ва ҳалли амалии масъалаҳо ва мушкилоти ҷомеаи муосир, аз дастрасӣ ба ғизои босифат, беҳдошти саломатӣ ва муҳити зист то ба тағйирёбии иқлим, татбиқи самараноки иқтидори технологияи баланд ва зеҳни сунъӣ мебошад. Дар баробари ин, ба фазои ягонаи илмию инноватсионӣ пайвастани нерӯ ва имконияти кишварҳои ободу рушдкарда махсусан самаранок аст, ки дар навбати худ боиси ҳамкории зич дар ин самт мегардад.
Бо ин мақсад 24 майи соли 2023 дар Кумитаи иҷроияи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ш. Минск) ҷаласаи Гурўҳи кории Шўрои ҳамкорӣ дар соҳаи илмҳои бунёдии кишварҳои иштирокдори ИДМ оид ба коркарди лоиҳаи Барномаи байнидавлатии тадқиқоти бунёдии кишварҳои иштирокдори ИДМ тариқи ҳузурӣ ва маҷозӣ баргузор гардид, ки аз ҷониби Департаменти ҳамкориҳои гуманитарӣ, масъалаҳои умумии сиёсӣ ва иҷтимоии Кумита ташкил карда шуд. Дар ҷаласа намояндагони макомоти ваколатдори кишварҳои иштирокдори ИДМ иштирок намуданд. Аз он ҷумла дар ҷаласаи мазкур бо пешниҳоди аъзои Шўрои ҳамкорӣ дар соҳаи илмҳои бунёдии кишварҳои иштирокдори ИДМ, президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, академик Ф.Раҳимӣ директори Институти физикаю техникаи ба номи С.У.Умаров Ф.Шокир тариқи маҷозӣ иштирок ва баромад намуд.
Мӯҳтавои асосии ҷаласаро баррасии муфассали пешниҳодҳои воридшуда оид ба коркарди лоиҳаи Барномаи байнидавлатӣ ва чораҳои минбаъда оид ба таҳияи ҳуҷҷати дахлдор ташкил доданд. Аз он ҷумла, пешниҳодҳои намояндагони кишварҳои дар ҷаласа иштирокдошта оид ба ҳалли муаммоҳои татбиқи самараноки ҳадафҳои Барномаи байнидавлатии коркардшаванда ба таври муфассал таҳлил карда шуданд. Дар сатҳи муосири рушди технологияҳо, ташаккули ҷомеаи инноватсионӣ – дониш, иттилоот ва инноватсия нақши калидӣ доранд. Аз ин ҷиҳат ба илм, пеш аз ҳама, илми бунёдӣ, нақши махсус гузошта шудааст. Он омили асосии рушди саноатии ҳар як давлат, ҳамчун заминаи тавлиди дониш ва инноватсияҳои нав мегардад, ки бидуни он рушди кишварро бо роҳи инноватсионӣ тасаввур кардан ғайриимкон аст. Дар асоси ин хамкории зичи кишварҳои иштирокдори Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил дар соҳаи илми бунёдӣ, муттаҳид намудани саъю кӯшиши олимони кишварҳои иттиҳод дар ҷустуҷӯи шаклҳои нави ҳамкорӣ дар соҳаи таҳқиқоти бунёдӣ бо мақсади ҳалли масъалаҳои баланд баровардани сатҳи некӯаҳволии аҳолии кишварҳо муҳим мебошад.
Тавзеҳот илова шавад
МАФҲУМИ «ИНСОН» ДАР АФКОРИ СИЁСӢ ВА ҲУҚУҚӢ
Дар назарияи ҳуқуқ саволҳо дар бораи таърифи инсон борҳо ба миён гузошта шуданд, зеро зарурати ин дар натиҷаи танзими ҳуқуқӣ ва татбиқи қонунгузорӣ дар бораи оғози ҳаёт, ҳангоми муайян кардани марги шахс, вазъи ҳуқуқии ҷанин, дар бораи донории узвҳо ва бофтаҳо, табобати беморони рӯҳӣ ва шахсони дар ҳолати кома қарордошта, ба миён меоянд.
Масъалаи моҳияти инсон, пайдоиш ва мақсади инсон яке аз проблемаҳои асосии таърихи афкори фалсафӣ мебошад. И. Кант саволи «одам чист?»-ро масъалаи асосии фалсафа мешуморид.
Дар луғати энсиклопедии Ф.А. Брокхаус ва И. Эфрон омадааст, ки дар аввал истилоҳи «одам» (инсон) аз мундариҷаи ботиние, ки ҳоло ба он муносиб дониста мешавад, холӣ буд. Дар байни қабилаҳои ибтидоӣ танҳо ҳамқабилаи худро «одам» меномиданд. Дар тарҷумаи баъзе забонҳо истилоҳи «одам» ба маънои «аз деҳаи ман», «аз ин сарзамин», «маҳаллӣ» омадааст. Одамоне, ки берун аз доираи қабила, ҷамоа буданд, ё умуман ҳамчун одам дарк намешуданд, ё ҳангоми рӯ ба рӯ шудан бо бегонагон, онҳо ҳамчун як навъи махсуси аҷинаҳо, шайтонҳо ва ғ. ҳисоб мешуданд.
Ба ғайр аз мафҳуми «инсон», дар адабиёти ҳуқуқӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ мафҳумҳои «шахсият», «шахс» ва «шахси воқеӣ», «кас», «фард», «фардият» низ истифода мешаванд, ки гоҳо ҳамчун муродиф қабул мешаванд ва баъзан маъноҳои дигар низ доранд. Чеҳра бошад, қисми пеши сари инсон буда, кас, инсон, махлуқоти мустақили алоҳида ҳисоб мешаванд. Калимаи «кас» аз истилоҳи махсусан, яъне фард ба вуҷуд омада, ҷудо аз дигарон, фарқ кардан мебошад. «Фардиятӣ» (индивидуалӣ – аз калимаи лотинӣ – тақсимнашаванда) - шахс, фард, воҳид мебошад. Фард ин одами алоҳида, қисми табиат ва ҷамъият аст.
Оғози муайяни ҳар як фард ибтидои ҷисмӣ-табиӣ, ибтидои моддӣ мебошад. Шахс ҷудоии ҷисм ва рӯҳро дарк намекунад. Фардият он чизест, ки як шахсро аз дигараш дар ботин – дар сатҳи шуур фарқ мекунад. Фардият дорои хосиятҳои махсус, ягонаю том ва беназир мебошад. Ҳамин тавр, ҳамаи ин суханон, пеш аз ҳама, дар бораи беназирӣ, мустақилияти шахсияти инсон шаҳодат медиҳанд.
Инсон дар ҷамъият нақшҳо ва хосиятҳои нави иҷтимоӣ пайдо мекунад, ки вайро ҳамчун мавҷудияти иҷтимоӣ, иштирокчии муносибатҳои ҷамъиятӣ тавсиф мекунанд. Ин ҳолати нави ӯро мафҳуми «шахсият» фаро гирифтааст. Мафҳуми «шахсият» моҳияти маънавии шахсро ифода мекунад.
Мафҳуми «инсон»-ро бо мафҳуми «шахс» набояд омехта кард. Мафҳуми «инсон» мафҳуми табиӣ-биологӣ мебошад, мафҳуми шахс бошад, фалсафӣ (психологӣ ва (ё) иҷтимоӣ) мебошад. Шахсият хосиятҳои инсонест, ки дараҷаи муайяни инкишофи равонӣ дорад.
Дар ҳуқуқи Рим шахси воқеӣ ҳамчун одами алоҳидае эътироф мешуд, ки қодир аст субъекти ҳуқуқ бошад. Тибқи ҳуқуқи Римӣ, ҳам классикӣ ва ҳам Юстинианӣ, на ҳама одамон ҳамчун субъекти ҳуқуқ эътироф карда мешуданд. Мардум ба одамони озод ва ғуломон тақсим мешуданд.
Бо назардошти ин хусусияти ҳуқуқи Рим, шароити пайдоиши фард мураккабтар аз ҳуқуқи муосир аст, ки барои ба вуҷуд омадани одами фитрӣ танҳо як роҳ мавҷуд аст – таваллуд шудан. Аммо дар ҳуқуқи Рими замони Юстиниан роҳҳои пайдоиши шахси ҳуқуқӣ аллакай ба табиӣ ва сунъӣ тақсим шуда буданд. То таваллуд шудан шахси воқеӣ вуҷуд надорад. Насситур – ҷанин, ки дар батни модар аст, шахси воқеӣ ба ҳисоб намерафт ва ҳанӯз ҳуқуқи субъективӣ надошт.
Бо вуҷуди ин, ба андешаи ҳуқуқшиносони Рум кӯдаки дар батни модар вуҷуддошта ҳақ дорад, ки дар бораи манфиатҳои ӯ ғамхорӣ кунанд. Қатъ кардани ҳомиладорӣ (бо роҳи сунъӣ исқоти ҳамл) тибқи қонун ҷазо дода мешавад. Қонуни маданӣ кӯшиш мекунад, ки барои ӯ ҳуқуқҳоеро таъмин кунанд, ки агар ӯ аллакай таваллуд шуда бошад, бояд он ҳуқуқҳоро ба даст оварда тавонад. Масалан, агар меросгирӣ дар замоне кушода шавад, ки вориси имконпазири наздиктарин аллакай дар батни модар пайдо шуда, вале ҳанӯз таваллуд нашуда бошад, он гоҳ қабули қарор дар бораи тақдири мерос то ҳал шудани ҳомиладорӣ мавқуф гузошта мешавад. Агар шахси қобили ҳуқуқ таваллуд шуда бошад, пас ӯ мерос мегирад, гӯё вай аллакай дар лаҳзаи кушода шудани ҳуқуқи меросгирӣ таваллуд шуда бошад. Агар кӯдак мурда таваллуд шавад, мерос ба дигар шахс мегузарад.
Аммо ин маънои онро надорад, ки кӯдаки дар батни модар буда аллакай субъекти ҳуқуқ шудааст, масалан, мерос гирифтааст; вай ҳуқуқҳои субъективиро танҳо баъди таваллудшавӣ ба даст меорад. Агар кӯдак мурда таваллуд шуда бошад, пас ӯ ҳуқуқҳои ҳангоми дар батни модар ба даст овардаашро аз даст медиҳад ва дар ин маврид ҳуқуқи шахси интизорӣ бадастнаомада ҳисобида мешавад. Бораи ҳимояи манфиатҳои субъекти ҳуқуқҳои пешбинишаванда қонун ғамхорӣ намуда, ягон субъекти ҳуқуқи навро ба вуҷуд намеорад ё муқаррар намекунад.
Мувофиқи қоидаҳои ҳуқуқшиносии Рум тасдиқи таваллудёбӣ шартҳои зеринро дарбар мегирифт:
1) аз батни модар баромадани кӯдак ба таври табиӣ ё сунъӣ (кесарӣ); пурра ҷудо кардан зарурат надошт, таваллуд пеш аз буридани ноф ба амал меомад;
2) кӯдак бояд зинда таваллуд шавад, бо кадом роҳ ӯ ҳаётро зоҳир хоҳад кард, пас аз таваллуд чандон давомнокии умр аҳамият надошт;
3) кӯдак набояд исқоти ҳамл (ба таври бачапартоӣ) ба дунё ояд, яъне набояд аз синни бармаҳалии таваллуд, нотавонии зиндагӣ кардан бошад. Дар сарчашмаҳо таърифи дақиқи исқоти ҳамл вуҷуд надорад.
4) кӯдак набояд намуди зоҳирии ғайриинсонӣ дошта бошад (монстр, монструм, продигиум ва ғ.);
4) кӯдак бояд аз зани озод таваллуд шавад.
Қонунгузорӣ имкон намедиҳад, ки ба масъалаи дақиқкунии мазмуни мафҳуми «шахси воқеӣ» ҷавоб дода шавад. Истифодаи мафҳуми «шаҳрванд» ҳамчун синоними он аз он шаҳодат медиҳад, ки ҳар як фард бо мавҷудияти шахсияти сиёсӣ ва ҳуқуқӣ – қобилияти эътироф шудан ба сифати шаҳрванд ё шаҳрванди (мансубияти) давлати хориҷӣ фарқ мекунад. Воқеан, ҳуқуқи маданӣ чунин субъектҳоро шахс меномад, вале шубҳае намегузорад, ки «шахс» на ҳамаи шахсҳоро дар маҷмӯъ, балки танҳо инсонҳои алоҳидаро дар назар дорад. Оё соҳибкори инфиродӣ ба истилоҳи «шахс» дохил мешавад ё не? Албатта, ин савол дар қонунгузорӣ беҷавоб боқӣ мондааст. Маълум мешавад, ки азбаски мафҳуми «шаҳрвандон» инсонҳоро ифода мекунад ва бо истилоҳи «шахсони воқеӣ» ҳаммаъно аст, пас масъалаи «кӣ будани шахси воқеӣ» ба саволи «кӣ будани инсон» баробар аст.
Масъалаи «кӣ будани инсон»-ро, албатта, на илмҳои ҳуқуқшиносӣ, балки дар асоси маълумотҳои илмҳои табиатшиносӣ ҳал кардан имконпазир мебуд. Ба ин маъно, беҳтар аст, ки инсон ҳамчун мавҷудоти биологӣ - интиқолдиҳандаи ДНК-и сохтори муайяне муаррифӣ карда шавад. Азбаски сохтори ДНК-и одамро бо илми химия якхела ифода кардан мумкин аст, пас таърифи инсоне, ки тавассути ин хосият ба даст омадааст, дуруст ва дар айни замон дар асоси хусусияти имманентии мафҳуми муайяншуда асос меёбад. Бо вуҷуди ин, чунин таъриф ҳоло (ва дар ояндаи наздик) метавонад хусусияти ҳуқуқӣ ба даст орад, зеро таҳлили ДНК унсури воқеияти ҳаррӯза набуда, албатта, наметавонад шарти ворид шудан ба муносибатҳои ҳуқуқии маданӣ ҳисобида шавад.
Дар амал мафҳуми ҳуқуқи маданӣ инсонро мафҳуми «эҳтимолияти табиати инсонӣ» иваз мекунад. Ҳар як шахсе, ки дорои аломатҳои муайяни зоҳирӣ мебошад, бояд одам ҳисобида шавад, то он даме, ки шахсони манфиатдор тартиби дигареро исбот накунанд. Ин аломатҳои зоҳирӣ кадомҳоянд? Чунин ба назар мерасад, ки мавҷудияти «ҷеҳраи инсон» аз унсурҳои муайяни анатомӣ ва физиологӣ иборат аст, аз қабили: (1) ҷисми симметрии дуҷониба; (2) дар ҳолати рост истодан ва рост ҳаракат кардан; 3) сар бо узвҳои биниш, нутқ ва шунавоӣ, ки дар он воқеъ гардида, барои муошират мутобиқ шудааст; 4) ду ҷуфти узвҳо – болоӣ, ки дар раванди меҳнат истифода мешаванд ва поёнӣ, ки барои ҳаракати ҷисм дар замон истифода мешаванд; (5) пӯсти рӯпӯш.
Ҳолатҳои деформатсияи модарзодӣ ё маъюбӣ (бадани асимметрӣ, набудани дасту пой, суст инкишоф ёфтани малакаҳои муошират ва ғайра) аломатҳои номбаршударо бекор намекунанд, балки ҳамчун зуҳуроти ғайримуқаррарӣ, ки ба одамон хос нестанд, баръакс, танҳо онҳоро тасдиқ мекунад. Ба ҳамин тариқ, аломатҳои номбаршуда ҳолатҳоеро, ки касро бо як шахси дигар фарқ кардан мумкин аст (зомбӣ, робот, манекен, дугонаи энергетикӣ (астралӣ), арвоҳ, силуэт, тасвир, контур, соя ва ғайра), надорад, зеро шабоҳати аломатҳои зоҳирӣ маънои на шахсияти онҳо ҳангоми муқоисаро надорад. Ниҳоят, баёни табиати инсон ба қобилиятҳои ғайрианъанавии хоси одамони алоҳида – қувваи фавқулоддаи ҷисмонӣ, магнетизм, телепатия, телекинез, левитатсия ва ғайра халал намерасонад, зеро мавҷудияти ин қобилиятҳо аломатҳои зоҳирии инсон, намуди зоҳирии ӯро истисно намекунад, балки онҳоро пурра мекунад. Асоси ин гуфтаҳо далели он аст, ки инсон беҳамто ва беназир аст.
Агар мо ба тарихи гузашта назар афканем, пас мебинем, ки дар баъзе давлатҳо, аз ҷумла, дар давлати Спарта аз байн бурдани кӯдакони заифро меъёр мешумурданд. Гуманистҳои Ренессанс ҳуқуқҳои асосии сиёсии занон ва камбизоатонро эътироф намекарданд. Таъсири ин бархӯрд то ҳол дар бархе аз ҷомеъаҳое боқӣ мондаанд, ки мавқеъи занон ба меъёрҳои аслии байналмилалӣ мувофиқат намекунад.
Ҳангоми таҳияи ин истилоҳот ба саволҳои зерин ҷавоб додан лозим аст:
- ҷанин инсон аст ва клонкунии он клонкунии инсон ҳисобида мешавад ё не;
- клони шахсро, шахси комилҳуқуқ ва субъекти ҳуқуқ донистан дуруст аст;
- мавқеи махлуқи клоншудаи бе майнаи сар (анитсефалия) чӣ гуна аст ва оё аз рӯи конун истифода бурдани бадани чунин махлуқ барои пайвандсозӣ имконпазир аст;
- химера, ки масалан, бо роҳи кӯчонидани ҳучайраи инсон ба овосити ҳайвон офарида шудааст ё аз модари суррогатӣ (мавридӣ) – аз ҳуҷайраи ҳайвон таваллуд шудааст, шахс ва субъекти ҳуқуқ мебошад.
Аз ин рӯ, дар асоси нишонаҳои тиббӣ низ инсонро аз махлуқи дигар фарқ кардан мумкин аст. Тавре ки таҷриба нишон медиҳад, ҳатто бо меъёрҳои равшани биологӣ, инсон ба саволи «оё ин одам аст?» ҷавоб медиҳанд. Масалан, инсонҳои маъюби равонӣ, сарфи назар аз аномалияҳои инкишофи бадан, дар ҳама ҳолат ҳамчун инсон эътироф карда мешаванд. Аз рӯи қонун ба онҳо эътироф шаъну шарафи инсон ва ҳуқуқ ба ҳимоя пешбинӣ шудаанд. Ин ба инсонҳое низ дахл дорад, ки дар инкишофи бадан нуқсонҳои модарзодӣ доранд (масалан, бе даст, дигар узвҳои бадан, бе ягон узв, ба шарти қобилияти зиндагӣ доштани чунин шахс, дугоникҳои сиамӣ ва ғайра).
Аммо вақте, ки кӯдак бе сар, майна ва дигар узвҳои ҳаётан муҳим – дил, шуш ва ғайра таваллуд мешавад, муайян кардани ҳолати ӯ ниҳоят душвор аст. Сарфи назар аз нотавон буданаш, вай метавонад якчанд соат ё дақиқа (баъзан рӯз) зиндагӣ кунад. Аз лиҳози ҳуқуқӣ, ин вазъият мушкилотро ба вуҷуд меорад, масалан, дар давраи муайяншуда бо чунин кӯдак чӣ гуна бояд муносибат кард? Ё дар мавриде, ки шахс аномалия дорад ва ғ.?
Дар хотима метавон гуфт, ки масъалаи муайян кардани мафҳуми «инсон» бори аввал ва ҳамеша дар лаҳзаи таваллуди ӯ ба миён меояд, зеро зуҳури инсон маҳз ба замони таваллудшавӣ вобаста аст, ки ягона роҳи муайян кардани дар ҳаёт зуҳур ёфтани ин ё он нафар эътироф шудааст. Дар баробари ин, барои муайян кардани вазъи ҳуқуқии инсон омили муайянкунандаи оғози ҳаёт низ муҳим аст, чунки намуди зоҳирии шахс дар айни замон дар воқеияти ҳуқуқӣ инъикос меёбад.
Бобоҷонзода Исрофил Ҳусейн
доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор, мудири шуъбаи масоили назариявии
давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи
А.Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон
ҲАШТУМИН КОНФРОНСИ БАЙНУЛМИЛАЛИИ ИЛМӢ-АМАЛӢ: НАҚШИ СОЗАНДАИ УЛАМОИ ҶАВОН ДАР РУШДУ ТАРАҚҚИИ ИЛМ, ИННОВАТСИЯ ВА ТЕХНОЛОГИЯ
Фардо, дар санаи 26.05.2023, соати 10:00 дар маҷлисгоҳи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Конференсияи VIII байнулмилалии илмиву амалии "Нақши олимони ҷавон дар рушди илм, инноватсия ва технология" бо иштироки масъулини муассисаҳои қудратӣ ва илмӣ баргузор мешавад.
Тибқи барнома, ҳамоишро президенти АМИТ, академик Фарҳод РАҲИМӢ ифтитоҳ намуда, зарурати баргузории чорабиниҳои илмиро байни ҷавонони кишварҳои мухталиф мутазаккир мешавад.
Баъдан, муовини Раиси Кумитаи кор бо ҷавонон ва варзиши назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон Сураҷ Чоршанбезода ва Раиси Шурои уламои ҷавони АМИТ, номзади илмҳои биология Мину Мамадюсуфова маърӯза хоҳанд кард.
Ҳамчунин, ашхоси зерин дар ҳамоиши байнулмилалӣ суханронӣ мекунанд:
а) Фарида Аминова - доктори илмҳои ҳуқуқ, Раиси Шурои олимони ҷавони Донишгоҳи муштараки славянии Русияву Тоҷикистон;
б) Абдурасул Самадов - Раиси Шурои олимони ҷавони Донишгоҳи Миллии Тоҷикистон.
Лозим ба ёдоварист, ки дар нисфирӯзии санаи мазкур Мизи мудаввар бо иштироки масъулини Шурои Олимони Ҷавон аз Донишгоҳҳову муассисаҳои илмии кишварҳои шомил ба Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил баргузор хоҳад шуд, ки дар он афроди зерин суханронӣ мекунанд:
а) Демин Д.В. - ҷонишини Раиси ШОҶ Академияи илмҳои Русия;
б) Юретский С. - ҷонишини Раиси ШОҶ Белорус;
в) Варданян Г. - номзади илмҳои физикаву математика, Раиси ШОҶ Ҷумҳурии Арманистон...
ТОҶИКОНИ АФҒОНИСТОН ВА ТАЪСИСИ ҲУКУМАТИ ФАРОГИР
Тавре, ки ба ҳамагон маълум аст, Толибон моҳи августи соли 2021 бо истифода аз хуруҷи нирӯҳои эътилофи байналмилалӣ таҳти роҳбарии ИМА қудратро дар Афғонистон ба даст оварданд. Ашраф Ғанӣ, раиси ҷумҳури пешин, бо пуштибонии эътилоф бо чархбол аз кишвар фирор кард. Дере нагузашта 7 сентябри с.2021 Толибон ҳайати нави ҳукумати Афғонистонро эълон карданд. Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки хайати хукумат амалан якмиллат буда, нисфи руйхат (17 нафар) таҳти таҳрими Шӯрои Амнияти СММ мебошад. Аз 33 нафар аъзои ҳукумат, 30 нафари онҳо паштунҳо, як ӯзбек (муовини дуюми сарвазир - Маулави Абдул Салам Ҳанафӣ аз вилояти Форёб) ва ду тоҷик (Сардори ситоди генералӣ — Қори Фасиҳуддин ва Вазири иқтисодиёт — Қори Дин Муҳаммад Ҳаниф, ҳарду зодаи Бадахшон) мебошанд. Дар ҳукумати Толибон ягон зан шомил нест [10]. Пас аз эъломи ҳукумат, Забиуллоҳ Муҷоҳид, муовини вазири фарҳанг ва иттилоот ба хабарнигорон тавзеҳ дод, ки ин ҳайат муваққатист ва дар оянда тамоми бахшҳои ҷомеаи Афғонистон, аз ҷумла ақаллиятҳои этникӣ дар ҳукумат намояндагӣ хоҳанд кард.
Давлатҳои ҳамсоя, пеш аз ҳама Вазорати корҳои хориҷии Русия таъкид намуд, ки Маскав "пайрави тарафдори ба эътибор гирифтани манфиатҳои тамоми нерӯҳои этникӣ-сиёсии Афғонистон дар бунёди як давлати нав аст". Вазири корҳои хориҷии Туркия Мавлут Чавушоғлу таъкид кард, ки ҳукумати нав бояд фарогир бошад ва намояндагони тамоми этносҳоро дар бар гирад. Намояндаи доимии Эрон дар СММ гуфт, "ҳеҷ ҳукумате, ки дар Афғонистон бо зӯр ба қудрат омад, эътироф нахоҳад шуд". Алии Шамхонӣ, дабири Шӯрои олии амнияти миллии Эрон, ба таври дақиқ тавзеҳ дод: "Надонистани [Толибон] дар бораи зарурати ҳукумати фарогир, мудохилаи хориҷӣ ва истифода аз васоили низомӣ ба ҷои муколама барои қонеъ кардани ниёзҳои гурӯҳҳои этникӣ ва иҷтимоӣ - ин аст ташвиши асосии дӯстони халқи афғон». Сироҷиддин Муҳриддин, вазири корҳои хориҷии Тоҷикистон гуфт, Душанбе танҳо ҳукумати фарогир дар Афғонистонро қабул дорад, ки дар он намояндагони тамоми қавмҳо, аз ҷумла тоҷикон бошанд [7].
Давлатҳои ғарбӣ нисбат ба ҳукумати нави Толибон низ изҳори ақида намуданд. Вазорати корҳои хориҷии ИМА аз ҳайати ҳукумати Афғонистон ва "пайвандҳо ва собиқаи кории бархе аз мардум" изҳори нигаронӣ кард; Вашингтон қайд кард, ки маъмурияти нав танҳо аъзои Толибон ё шарикони наздики онҳост ва ба он занон шомил нестанд. Вазири корхои хориҷии Фаронса Жан-Ив Ле Дриан аз эътирофи ҳукумати Толибон худдорӣ намуда. рӯирост гуфт, ки «Фаронса бо ин ҳукумат ягон муносибат доштанро рад мекунад».
Созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ низ ба ҳайати ҳукумати навтаъсиси Толибон вокуниш нишон доданд. Дабири кулли СММ Антониу Гутерриш гуфт, СММ ҷонибдори ҳукумати фарогир дар Афғонистон аст, ки дар он бояд тамоми намояндагони ҷомеаи Афғонистон ширкат кунанд ва ҳукумати кунунии Толибон «чунин таассурот эҷод намекунад». Роҳбари Намояндагии СММ оид ба кӯмак ба Афғонистон (UNAMA) Дебора Лайонс низ тасдиқ кард, ки ҳукумати Толибон фарогир нест: занон вуҷуд надоранд, «онҳое ҳастанд, ки намояндаи Толибон нестанд; онҳое, ки дар ҳайати хукумати пештара буданд, роҳбарони гурӯҳҳои ақаллият вуҷуд надоранд».
Хадамоти хориҷаи Иттиҳоди Аврупо дар баёнияе гуфт, ки ҳукумати нав «ба сохтори фарогир ва намояндагӣ монанд нест, ки ғаноёи гуногунии этникӣ ва мазҳабии Афғонистонро инъикос кунад» [5].
Дар иҷлосияи ғайринавбатии Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ, ки 23 августи соли 2021 баргузор гардид, кишварҳои узв якбора бад шудани вазъ дар Афғонистонро бо нигаронӣ зикр намуда, аҳамияти бо масъулият барқарор намудани ҳокимияти давлатиро дар Афғонистон тавассути муколамаи фарогири осоишта, бо дарназардошти манфиатҳои ҳамаи гурӯҳҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ, қавмӣ ва мазҳабии ин кишвар таъкид карданд [2].
Дар Эъломияи Созмони Ҳамкории Шанхай, ки 20 сентябри соли 2021 дар ш. Душанбе қабул шуд, омадааст: «Кишварҳои узв бар ин назаранд, ки ташкили ҳукумати фарогир дар Афғонистон бо иштироки намояндагони тамоми гурӯҳҳои этникӣ, мазҳабӣ ва сиёсии ҷомеаи Афғонистон ниҳоят муҳим аст» [4].
24 марти с.2022 дар шаҳри Исломобод роҳбари ҳайати Тоҷикистон Сироҷиддин Муҳриддин дар нишасти 48-уми Шӯрои вазирони корҳои хориҷии кишварҳои узви Созмони ҳамкории исломӣ аз иҷро нагардидани шарти асосии ҷомеаи ҷаҳонӣ ба маъмурияти ҳозираи Афғонистон – ташкили ҳукумати ҳамашумул изҳори таассуф кард. «Дар робита ба масоили марбут ба Афғонистон ва бо ишора ба таъсири манфии он ба минтақаи Осиёи Марказӣ таъкид гардид, ки мутаассифона то ҳол шарти асосии ҷомеаи ҷаҳонӣ ба маъмурияти ҳозираи Афғонистон – ташкил намудани ҳукумати ҳамашумул бо иштироки ҳамаи қавмҳо ва гуруҳҳои сиёсӣ дар ин кишвар то ҳол иҷро нагардидааст», — зикр гардидааст дар иттилоияи вазорат [9].
Муайян кардани ҳиссаи тоҷикон дар миёни аҳолии Афғонистон бо мушкилоти ҷиддӣ рӯбарӯ аст, зеро дар тӯли чанд даҳсола дар ин кишвар барӯйхатгирии мунтазам гузаронида нашудааст. Сарчашмаҳои гуногун тахминҳои гуногун медиҳанд: аз 40% то 47%.
Масалан, 25 августи с.2021 дар мулоқоти Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо Вазири корҳои хориҷии Ҷумҳурии Исломии Покистон Махдум Шоҳ Маҳмуд Қурейшӣ таъкид гардид, ки барои ҳалли фаврии мушкилоти сиёсиву амниятии кишвари ҳамсоя бояд ҳарчи тезтар як ҳукумати фарогири инклюзивӣ бо иштироки ҳамаи ақаллиятҳои миллӣ, пеш аз ҳама тоҷикони Афғонистон, ки зиёда аз 46 фоизи мардуми ин кишварро ташкил медиҳанд, таъсис дода шавад [3].
Ҳамчунин, Президенти Федератсияи Русия В.В. Путин Толибонро як ҷунбиши паштунҳо номид ва гуфт, ки Толибон бояд бо қавмҳои дигари муқими Афғонистон забонҳои муштарак пайдо кунанд. «Масалан, бо тоҷикон, зеро онҳо тибқи ҳисобҳои гуногун аз 40 то 47 дарсади аҳолии Афғонистонро ташкил медиҳанд. Инак, бисёр аст! Оё ин дуруст аст? Бале, дар ҳукумати Толибон намояндагони дигар халқҳо ҳастанд, вале на дар ҷойҳои аввал. Ва мардум даъво доранд, ки дар низоми идоракунии кишвар ҷойгоҳи назаррас дошта бошанд” [6].
Мутаассифона, табъизи этникӣ дар ин ё он шакл қариб дар ҳар ҳукумати Афғонистон вуҷуд дошт. Дар замони Абдурраҳмонхон, ки сиёсати паштуникунонии Афғонистонро пеш гирифта буд, кӯчонидани қабилаҳои содиқи паштунзабон ба худудҳое, ки аҳолии ғайрипаштун зиндагӣ доштанд, амалӣ мешуд ва ин боиси тағйир ёфтани манзараи этникии минтақаи шимолӣ гардид. Инак, то соли 1907 ба музофотҳои Сари Пул 12800 хонавода, ба Форёб 5400 хонавода ва ба Бодғис 2000 хонаводаи паштун кӯчонда шуданд. Кӯчонидани маҷбурии хонаводаҳои паштун ба минтақаи шимол аз ҷониби подшоҳони Афғонистон то миёнаҳои асри 20 идома ёфт. Танҳо дар давраи Муҳаммад Зоҳиршоҳ аз соли 1939 то соли 1951 ба Мазори Шариф ва Қаттағон 5850 хонаводаи паштунҳо маҷбуран кӯчонида шуданд. Дар маҷмуъ дар солҳои гуногун аз 100 то 200 ҳазор паштунҳо маҷбуран ба шимоли кишвар кӯчонида шуданд, ки дар натиҷа вазни қиёсии онҳо дар таркиби аҳолии вилоят аз 3 фоиз ба 30 фоиз расид [1].
Дар замони Толибон, сиёсати бузургманишии паштунҳо ба поксозии этникӣ ва қатлҳо оварда расонд. Дар замони ҳукумати Толибон дар даври аввал (сс.1996-2001) бузургтарин ҷиноятҳо алайҳи ақаллиятҳои миллӣ дар солҳои 1997-1998 содир шуда буданд: дар Бомиён дар натиҷаи муҳосираи ғизоӣ 300 000 нафар ҳазора аз гуруснагӣ фавтиданд; дар Балх тозакунии этникии аҳолии ғайрипаштун амалӣ карда шуд, ки дар рафти он 15 ҳазор кас кушта шуд; дар Форёб дар натиҷаи тозакунии этникии деҳаҳо то 600 ҳазор нафар ба ҳалокат расиданд.
Дар ҳукумати дуюми Толибон (аз августи с.2021 то имрӯз) низоми сиёсию иҷтимоие, ки онҳо дар Афғонистон ҷорӣ карданд, як низоми падарсолор, мардмеҳвар ва комилан занситез мебошад. Барои Толибон манфиатҳои миллию давлатии Афғонистон, ҳуқуқу озодиҳои мардуми он, алалхусус, занону духтарон, ки аз нисф зиёди аҳолии ин кишварро ташкил медиҳанд, заррае арзиш надоранд. Дар ҳукумати навтаъсиси Толибон ягон зан шомил нест, гарчанд дар солҳои мавҷудияти Ҷумҳурии Исломии Афғонистон, аз ҷумла, дар соли 2019 16% -и кадрҳои роҳбарикунандаи мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва 27%-и вакилони парлумони кишварро занон ташкил медоданд [8]. Сохтмони аморат ба шеваи Толибон дар ниҳоят ҷомеаи Афғонистонро дуқутбӣ кард ва паштунҳоро дар муқобили ғайрипаштунҳо гузошт.
Ва ҳарчанд Толибон имрӯз бо суханронии худ дар гузашта фарқ мекунанд, кас набояд фирефта шавад - бисёре аз амалияҳои онҳо дар Афғонистон дубора эҳё мешаванд. Гуруҳи даҳнафарии гузоришгари вижаи таъйиншудаи СММ аз Толибон даъват карданд, ки ба “шаклҳои бераҳмона ва номуносиби муҷозот, аз ҷумла сангсор кардан, тозиёна задан ва дафн кардани одамон” хотима диҳанд. Толибон ба духтарон дар мактабу донишгоҳҳо таҳсил карданро иҷозат намедиҳанд, ҳуқуқи занонро поймол мекунанд, вазорати умури занон ва оиларо барҳам доданд ва ғ. Аз ин рӯ ташкили хукумати фарогир бо иштироки ҳамаи миллиятҳо ва пеш аз ҳама тоҷикон, бо дарназардошти манфиатҳои ҳамаи гуруҳҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ, қавмӣ ва мазҳабӣ шарти асосии эътирофи ҳукумати нав дар Кобул дар сатҳи байналмилалӣ мебошад.
Саидумар Раҷабов
доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор,
мудири шуъбаи ҳуқуқи байналмилалии ИФСҲ АМИТ
Адабиёти истифодашуда:
Афганистан. «Таджиков – в Таджикистан, узбеков – в Узбекистан, хазарейцев – на кладбище» // Газета ASIA+, №18 (1605), 18 мая 2023 года, стр.4-5.
Иҷлосияи ғайринавбатии Шӯрои амнияти дастҷамъии Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ. URL: http:// prezident.tj/node/26360 (Санаи руҷуъ: 18.05.2023)
Мулоқот бо Вазири корҳои хориҷии Ҷумҳурии Исломии Покистон Махдум Шоҳ Маҳмуд Қурейшӣ. URL: http://www.prezident.tj/node/26366 (Санаи руҷуъ: 18.05.2023)
На саммите ШОС Таджикистан довел до сведения всего мирового сообщества, каковы оптимистический и пессимистический сценарии развития событий в Афганистане. URL: https://khovar.tj/.../na-sammite-shos-tadzhikistan-dovel.../ (Cанаи руҷуъ 19.05.2023)
Политика недели: Кто вошел в правительство талибов. URL: https://afghanistan/ru/doc/145884/html (Санаи руҷуъ: 18.05.2023)
Путин впервые признал: до 47% населения Афганистана составляют таджики. URL:https://www.bomdod.com/ru/ 2021/10/22/putin-vpervye-priznalsja-do-47-naselenija-afganistana-sostavljajut-tadzhiki-video/ (Санаи руҷуъ: 18.05.2023)
Таджикистан не намерен признавать новое афганское правительство. URL: tj.sputniknews.ru 27.10.2021
Толибон дар пайи ташкили давлати падарсолор, мардмеҳвар ва комилан занситез мебошанд. Андешаҳои профессор Ширин Исматуллозода доир ба мавзуъ. URL: https://khovar/tj/ 2021/09/tolibon-dar-paji-tashkili-davlati-padarsolor-mardme-var-va-komilan-zansitez-meboshand-andesha-oi-professor-shirin-ismatullozoda-doir-ba-mavzu/ (Санаи руҷуъ: 17.05.2023)
Тоҷикистон аз иҷро нагардидани шарти асосии ҷомеаи ҷаҳонӣ ба маъмурияти ҳозираи Афғонистон – ташкили ҳукумати ҳамашумул изҳори таассуф кард. URL: https://khovar.tj/ 2022/03/to-ikiston-az-i-ro-nagardidani-sharti-asosii-omeai-a-on-ba-mamuriyati-ozirai-af-oniston-tashkili-ukumati-amashumul-iz-ori-taassuf-kard/ (Cанаи руҷуъ: 18.05.2023)
Черкашин Р. Талибы объявили состав нового правительства Афганистана. URL: https://www. http://nur.kz/.../1930922-taliby-obyavili-sostav.../ (Санаи руҷуъ: 17.05.2023)
НАМОИШИ БОЗЁФТҲОИ ЗАМОНИ ПАЛЕОЛИТИ ЗАРДХОК БО ИШТИРОКИ ОЛИМОНИ ХОРИҶӢ
23 майи соли 2023 дар толори Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А. Дониши АМИТ намоиши бозёфтҳои сангии асри санг, ки аз бошишгоҳҳои Кӯлдара, Лоҳутӣ, Хонақо, Оби Мазори ноҳияи Ховалинг ва Қаратоғи ноҳияи Ёвон ёфт шудаанд, баргузор гардид. Дар он ноиби президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ, доктори илмҳои биологӣ Саидов Абдусаттор Самадович, директори Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А. Дониши Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон доктори илмҳои таърих, профессор Убайдулло Насрулло Каримзода, олимони Институти ҷуғрофияи Академияи илмҳои Россия, Институти бостоншиносӣ ва мардумшиносии шаҳри Новосибирски Федератсияи Россия, Донишгоҳи техникии Дания, Донишгоҳи давлатии Гургени Ҷумҳурии Исломии Эрон, Донишгоҳи Нанкини Ҷумҳурии Мардумии Чин ва ҳайати кормандони Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А. Дониши АМИТ иштирок намуданд. Намоиш дар чаҳорчӯбаи Экспедитсияи байналмилалии бостоншиносӣ ва дар заминаи барномаи байналхалқии TOCA баргузор гаридид.
Зимни намоиш бори дигар эълон шуд, ки бошишгоҳҳои палеолити зардхоки Кӯлдара, Лоҳутӣ, Оби Мазор ва Хонақоҳи ноҳияи Ховалинг қадимтарин масканҳои одамони ибтидоӣ дар Осиёи Марказӣ ба ҳисоб мераванд. Ба андешаи мутахассисон натиҷаи корҳои ҳафриётӣ фарзияи дар яке аз роҳҳои қадимтарини паҳншавии одамони ибтидоӣ ҷой доштани бошишгоҳҳои мазкур тақвият мебахшанд.
Мақсадии асосии намоиш муаррифии бозёфтҳои асри санг, махсусан давраи палеолит, ҷалби олимони хориҷӣ дар омӯзиши ёдгориҳои зикршуда ва тақвият бахшидан ба ҳамкориҳо ҷиҳати омӯзиши бошишгоҳҳои асри санги ҷумҳурӣ мебошад.
Па аз намоиш ҷонибҳо аз ҳолати кунунии муносибатҳои дуҷониба изҳори қаноатмандӣ намуда, масъалаҳои рушди ҳамкории илмии муассиса бо Донишгоҳи Нанкини Ҷумҳурии Мардумии Чин, махсусан дар самти бостоншиносиро баррасӣ намуданд.